رنگرزی چیست؟ | روش های مختلف رنگرزی

شاید برای ما سوال پیش بیاید که رنگرزی چیست و چه کاربردهایی دارد؟ رنگرزی از جمله فرآیندهایی است که در صنعت نساجی انجام می‌شود تا الیاف اولیه به رنگ دلخواه تبدیل شوند. این کار قدمت دیرینه‌ای دارد و به هزاران سال پیش از میلاد باز می‌گردد. حتی برخی اسناد و مدارکی که از مذاهب هندو در این زمینه موجود است قدمت پیشینه‌ی رنگرزی را به ۲۵۰۰ سال پیش باز می‌گرداند. این اسناد اثبات می‌کند که در آن زمان رنگرزها کالاهای ابریشمی و پارچه‌های زربافت خود را به رنگ‌های مختلفی رنگ‌آمیزی می‌کردند.

نقاشی‌های موجود بر روی دیواره‌های گورها نیز دال بر این مطلب هستند که از بیش از ۳۰۰۰ سال پیش از میلاد مصری‌ها حصیرهای رنگی را می‌ساختند و روی دیوارهای خود می‌‌انداختند. در این مقاله به توضیح اینکه رنگرزی چیست و فرآیند آن چطور انجام می‌‌شود اشاره خواهیم کرد.

تاریخچه رنگرزی در ایران

تاریخچه پیدایش رنگ و قدمت رنگرزی در ایران نیز بر اساس شواهد و اسناد مربوط به کارگاه قالی‌بافی شاهان هخامنشی به پیش از اسلام و حدود ۴۰۰ سال قبل از میلاد مسیح بر می‌‌گردد. از جمله اسناد تاریخی دیگر نوشته‌ایی در مورد قالی ارغوانی رنگی است که بر روی مزار کوروش نقش بسته است. قابل ذکر است که اوج پیشرفت و ترقی هنر رنگرزی در ایران نیز در دوران صفویه شکل گرفته است.

رنگرزی چیست؟

در پاسخ رنگرزی چیست بایستی بگوییم که رنگرزی یا صباغی در واقع عملی است که طی آن نخ الیاف پارچه و انواع مختلف منسوجات را با استفاده از مواد رنگ‌زا در درجه حرارت مشخصی رنگ‌ آمیزی می‌‌کنند. برای انجام این عمل مراحل مختلفی را باید انجام داد تا در نهایت به رنگ‌های مد نظر رسید.

به مجموع این فرآیندها که با کمک گرفتن از مواد رنگی شیمیایی و تجهیزات باعث می‌‌شود تا رنگ به تار و پود الیاف نفوذ کند رنگرزی می‌گویند. نوع مواد رنگزا کالای رنگرزی مواد شیمیایی کمکی تجهیزات و ماشین‌آلات و همچنین شیوه‌هایی که برای انجام این عملیات صورت می‌‌گیرد با یکدیگر متفاوت است.

فرآیند رنگرزی چیست و چطور انجام می‌شود؟

فرایند رنگرزی پارچه نخ لباس و الیاف ابریشمی و پشمی از گذشته بسیار پر کاربرد بوده و در دنیای امروز نیز به اهمیت آن تا حد زیادی افزوده شده است.

در حالت کلی و بر اساس شیوه و تجهیزات مورد استفاده برای انجام این کار ‌می‌توان این فرآیند را به دو گروه کلی تقسیم بندی نمود. روش رنگ‌ آمیزی الیاف به صورت سنتی و شیمیایی.

در این دو روش از مواد رنگزا که به آن‌ها رنگینه‌ نیز می‌گویند برای انجام عملیات رنگرزی استفاده می‌‌شود.

رنگرزی سنتی

در فرآیند رنگرزی به روش سنتی از رنگینه‌های طبیعی استفاده می‌‌شود. رنگینه‌هایی طبیعی آن‌هایی هستند که از مواد طبیعی گیاهی برخی از حشرات و یا مواد معدنی استخراج شده‌اند ازجمله این رنگ‌زاها می‌‌توان به روناس قرمز دانه اسپرک نیل وسمه پوست بعضی‌ از‌ میوه‌ها چای‌ و قهوه اشاره کرد.

نخ‌های ابریشم یا یشمی چنانچه به روش سنتی رنگ آمیزی شده باشند به مرور زمان بر اثر شستن و قرار گرفتن در مقابل نور آفتاب نه تنها از ارزش آن‌ها کاسته نمی‌‌شود بلکه به ثبات و درخششان افزوده خواهد شد.

مزیت استفاده از روش سنتی نسبت به روش شیمیایی در این است که به دلیل عدم استفاده از مواد شیمیایی برای سلامت انسان هیچ گونه ضرری ندارند و بخاطر استفاده از مواد گیاهی و تا حدی معدنی دوام و سازگاری آن‌ها با الیاف بیشتر است.

رنگرزی شیمیایی

رنگینه‌های مصنوعی طی فرآیندی در آزمایشگاه‌ها و به وسیله مواد شیمیایی ایجاد می‌‌شوند. نحوه‌ی استفاده از این رنگینه‌ای مصنوعی به ۸ روش مختلف صورت می‌‌گیرد:

1. رنگینه‌های پایه: این رنگینه‌ها به صورت محلول در آب هستند و به شکل عمده برای رنگرزی الیاف اکریلیک به همراه مواد کمکی که دندانه نام دارند استفاده می‌‌شوند. هدف استفاده از دندانه‌ها تثبیت رنگ است. رنگینه‌های اصلی به غیر از اکریلیک‌ها برای رنگرزی الیاف چندان مناسب نیستند زیرا در برابر نور شستشو و تعریق ثبات ندارند.
2. رنگینه‌های مستقیم: از رنگینه‌های مستقیم برای رنگرزی الیاف سلولزی پشم ابریشم نایلون ریون پنبه و غیره استفاده می‌‌شود. این رنگ‌ها در مقابل شستشو ثبات کم اما در مقابل نور ثبات نسبتا خوبی دارند و عموما رنگ‌های روشنی نیستند.
3. رنگینه‌های دندانه‌ای: نام دیگر این رنگینه‌ها، رنگینه‌های کرومی است که خاصیت اسیدی دارند. از این رنگینه‌ها بیشتر برای رنگرزی پشم استفاده می‌‌شود و با وجود تاثیرپذیری آن بر روی الیاف دیگر از آن برای رنگرزی پنبه ریون لنین ابریشم و نایلون نیز استفاده می‌‌گردد.
4. رنگینه‌های خمره‌ای: این رنگینه‌ها در آب حل نمی‌‌شوند و نمی‌‌توان به طور مستقیم از آن‌ها برای رنگرزی الیاف استفاده کرد. رنگ این رنگینه‌ها آبی نیلی است و برای ایجاد ثبات رنگ در الیاف پنبه‌ای لنینی و ریونی استفاده می‌‌شوند. اگر این رنگینه‌ به همراه دندانه‌‌ها استفاده شود می‌توان از آن برای رنگرزی الیاف پشمی نایلونی پلی استری اکریلیکی و مد اکریلیکی کمک گرفت.
5. رنگینه‌های راکتیو: این رنگینه‌ها با مولکول‌های الیاف وارد واکنش شده و ترکیبی شیمیایی را به وجود می‌‌آورند. در این روش گاهی اوقات از فرآیندهای حرارتی برای ایجاد سایه رنگ‌های مختلف استفاده می‌‌شود. پس از مرحله‌ی رنگرزی پارچه به خوبی با صابون شسته می‌‌شود تا رنگینه‌هایی که جذب نشده‌اند از روی پارچه پاک گردند. کاربرد اصلی این رنگینه برای الیاف سلولزی است اگرچه امروزه برای رنگرزی انواع مختلف الیاف مثل الیاف پشمی ابریشمی نایلونی اکریلیکی و ترکیب آن‌ها نیز از استفاده می‌‌گردد.
6. رنگینه‌های دیسپرس: این رنگینه‌ها در واقع ذرات ریز و به شکل پودر یا خمیر هستند که در آب حل نمی‌‌شوند و برای رنگ دهی آن‌ها را می‌‌بایست در الیاف حل کرد. امروزه از این رنگینه برای رنگرزی الیاف نایلونی تری استات سلولز و اکریلیکی استفاده می‌‌شود.
7. رنگینه‌های رنگدانه‌ای: از این رنگینه‌ها به دلیل ثبات رنگی که در مقابل نور دارند به طور گسترده برای رنگرزی پارچه‌های پنبه‌ای پشمی و سایر الیاف مصنوعی استفاده می‌‌شود. رنگ دهی این رنگینه‌ها به الیاف فقط در صورت استفاده از رزین قابل انجام است.
8. رنگینه‌های گوگردی: این رنگینه‌ها قابل حل نیستند و برای حل شدن می‌‌بایست آن‌ها را با کمک سولفید سدیم و سود سوزآور ترکیب کرد. رنگرزی با این رنگینه‌ها در دمای بالا و به کمک مقدار زیادی نمک برای نفوذ رنگ به درون الیاف انجام می‌شود. آن رنگ‌ها ثبات خوبی در برابر نور شستن و تعریق داشته و بیشتر جهت رنگرزی الیاف پنبه‌ای و لنین مورد استفاده قرار می‌‌گیرند.

روش‌های رنگرزی به چه صورت است؟

رنگ‌ آمیزی منسوجات دارای سبک‌ها و روش‌های مختلفی است. سه سبک معروف این روش: چاپ کلاقه‌ای و گره ای و کاتازوم  هستند که هر کدام به شیوه‌های مختلفی انجام می‌‌شوند. فرآیند رنگرزی به هر سبکی انجام شود باید یک سری ابزار وجود داشته باشد.

به عنوان مثال: وجود پاتیل دماسنج همزن و ظروف شیشه ای مخصوص ضروری است. همچنین مواد کمکی مانند نمک زاج آمونیاک و آب هم لازم است تا فرایند رنگرزی ناقص نماند. در این قسمت به معرفی و توضیح مختصری در مورد برخی از روش‌های رنگرزی می‌‌پردازیم:

• رنگرزی دسته‌ای الیاف: دسته الیاف به الیافی گفته می‌‌شود که شانه شده باشند. در این روش الیاف درست قبل از شروع فرآیند پرداخت نخ رنگ می‌‌شوند.
• رنگرزی توده‌ای: در این سبک باید الیاف را قبل از ریسیدن رنگ کرد.
• رنگرزی پارچه: در این روش توسط رنگ‌های طبیعی دسته‌های کوچکی از پارچه‌ها ایجاد و مجددا رنگ می‌شوند.
• رنگرزی لباس: فرآیند رنگرزی بر روی پوشاک آماده شده انجام می‌‌شود.
• رنگرزی پلیمری: در این روش قبل از خروج فیلامنت‌ها از رشته‌های الیاف رنگینه را به محلول اولیه‌ اضافه می‌‌کنند.
• رنگرزی نخ: در این روش نخ را پس از ریسیدن به طور کامل در درون محفظه‌ی سربسته‌ای از محلول رنگی غوطه ور کرده و رنگ می‌‌کنند. روش‌های مختلفی برای رنگرزی نخ وجود دارد مانند: رنگرزی کلافی (کلافه ای) رنگرزی بوبینی رنگرزی چله‌ای و رنگرزی ناحیه‌ای. از این روش معمولا برای رنگرزی الیاف پشمی استفاده می‌شود.
• رنگرزی پد: این روش پارچه به صورت عرض باز از میان یک شاسی حاوی رنگ عبور داده می‌‌شود و سپس از میان دو غلتک سنگین رد شده تا رنگ به پارچه نفوذ کند و اضافی رنگ از آن خارج شود.
• رنگرزی حلقه‌ای: برای فرآیند رنگرزی پارچه‌های با طول زیاد از این روش استفاده می‌شود. پارچه را همانند یک طناب از درون حمام رنگی که به صورت ریلی پشت هم قرار گرفته‌اند به صورت یک حلقه عبور می‌‌دهند. کارایی این روش بیشتر در تولیدات انبوه است.
• رنگرزی جت: در این روش پارچه در داخل تونل گرمی قرار گرفته و حرکت می‌‌کند و در آن محلول رنگی تحت فشار بالا به پارچه پاشیده می‌‌شود. در هنگام رنگرزی کامل پارچه سرعت حرکت محلول از سرعت حرکت پارچه در داخل تونل بیشتر است.
• رنگرزی به روش ژیگر: در این روش پارچه به صورت کاملاً عرضی بر روی غلتک‌ها قرار گرفته و از داخل حمام رنگ عبور داده می‌‌شود. رمق کشی در داخل یک مخزن بر روی پارچه انجام شده و رنگینه‌ی تیره در هنگام جابجا شدن الیاف بین غلتک‌ها روی پارچه سایه می‌‌اندازد.
• رنگرزی چله‌ای: در این روش نخ قبل از بافته شدن به دور یک چله‌ی مشبک پیچیده شده و سپس در داخل یک محفظه حاوی محلول رنگی غوطه ور می‌شود.

سخن پایانی

برای دانستن اینکه رنگرزی چیست به تاریخچه رنگرزی نگاهی انداختیم. این تاریخچه نشان می‌‌هد انسان از دیرباز و با الهام گرفتن از رنگ‌ها در طبیعت به دنبال وارد کردن رنگ در زندگی خود بوده است که به موجب آن فرآیند رنگرزی را به صنعت نساجی وارد کرده است.

همانطور که گفته شد رنگرزی به دو صورت طبیعی و مصنوعی انجام می‌‌شود اما به دلیل اینکه در روش طبیعی کلیه‌ی رنگ‌ها از منابع طبیعی مثل ساقه و ریشه گیاهان یا مواد معدنی به وجود می‌‌آیند طیف رنگی کمتری به نسبت رنگ‌های مصنوعی دارد ولی در عین حال گران قیمت‌تر است. از این رو از رنگ‌های مصنوعی به میزان بیشتری استفاده می‌‌شود، برای اطلاعات بیشتر پیشنهاد می‌شود به مقاله مقایسه رنگ گیاهی و شیمیایی که در همین راستا است نیز مراجعه کنید.